Madeleine van Strien-Chardonneau

’IK HEB GEEN BROERTJE, DUS IK MAG LEREN’. ISABELLE DE CHARRIèRE OVER OPVOEDING1

In Trois Femmes (1796), een van haar meest ambitieuze romans, beschrijft Isabelle de Charrière door tussenkomst van een van haar romanfiguren, Constance, een utopisch project van het soort waar men in de XVIIe eeuw zo verzot op was: een onderlinge verwisseling van een tweeling, waarbij de jongen zal worden opgevoed als meisje en het meisje als jongen. De afloop van het experiment wordt niet beschreven in de roman, maar Constance die ervan overtuigd is dat mannelijke en vrouwelijke intelligentie niet wezenlijk van elkaar verschillen, hoopt vurig dat, wanneer de hele onderneming eenmaal tot een goed einde is gebracht, zoveel mogelijk anderen haar opvatting zullen delen. Dat de auteur er dezelfde mening op na houdt, blijkt uit haar romans en uit de correspondentie die ze onderhield met jonge mannen en jonge vrouwen op wier vorming zij toezag. Zij verwerpt daarin de intellectuele inferioriteit van de vrouw, terwijl ze precies de kern van het probleem blootlegt: de oorzaak van die veronderstelde inferioriteit ligt in de opvoeding die vrouwen krijgen.
Al in haar allereerste romans, zoals bij voorbeeld in Lettres écrites de Lausanne (1785), toont Isabelle de Charrière zich geïnteresseerd in het vraagstuk van de opvoeding. Ook de laatste tien jaren van de eeuw waren vruchtbaar in dit opzicht. Haar gedachten over opvoeding, zowel van mannen als van vrouwen, komen in haar romans uit deze periode uitvoerig aan bod: Henriette et Richard (onvoltooid, in 1792 geschreven), Trois Femmes (1796), Sainte Anne (1799), Sir Walter Finch et son fils William (1799). In de laatste roman begint een vader bij de geboorte van zijn zoon een dagboek, dat hij deze laatste zal geven als hij meederjarig wordt. Naast haar romans beschikken we over uitvoerige correspondentie waarin de ideeën over opvoeding worden besproken en verder worden uitgewerkt, voorzien van concrete pedagogische richtlijnen. De correspondentie met haar jonge vriendinnen Henriette L’Hardy (1791-1795) en Isabelle de Gélieu (1795-1805) en haar neef Willem-René van Tuyll van Serooskerken (1793-1805) biedt buitengewoon veel materiaal in dit opzicht.

Bij het onderzoek naar de opvattingen van Isabelle de Charrière over de opvoeding van vrouwen en mannen, baseer ik mij op haar romans en op haar correspondentie met Willem-René (1781-1853) en Isabelle de Gélieu (1779-1834), aangezien deze protagonisten, weliswaar van verschillende sociale afkomst, van ongeveer dezelfde leeftijd zijn en de briefwisselingen in vrijwel dezelfde periode plaatsvinden.
Isabelle de Charrières opvatting dat ook vrouwen een goede opvoeding dienen te hebben, is op zichzelf niet baanbrekend, maar aan het einde van de achttiende eeuw laten de vorm waarin deze opvoeding wordt gegoten en de schaal waarop deze plaatsvindt nog veel te wensen over. Hoewel sinds Fénelon veel opvoeders vinden dat een passende opvoeding van de vrouw noodzakelijk is, sluit de praktijk, met al haar beperkingen op sociaal en economisch gebied, hier niet bij aan. Isabelle de Charrière realiseert zich dat maar al te goed.
De roman Trois Femmes geeft daarvan een mooi voorbeeld. Een jonge Duitse edelman, Théobald, zet een dorpsschool op met de bedoeling het lot van boeren te verbete- [p. 25] ren. Van elke familie zal het meest getalenteerde jongetje uitgekozen worden ’en daar waar geen jongens voorhanden zijn, zal een meisje worden uitgekozen’, als de ouders daarmee instemmen. De school gaat van start met veertien jongens en drie meisjes. Het verhaal speelt zich af in de lagere sociale milieus, maar ook in de betere standen wordt de vrouw geconfronteerd met de bestaande structuren. Zo wordt in de correspondentie met Isabelle de Gélieu, een van Belle’s meest getalenteerde leerlingen, het conflict aangeroerd tussen enerzijds intellectuele ambitie, gebaseerd op reële capaciteiten, en anderzijds de verplichtingen van een jong meisje uit de burgerklasse, oudste in een kinderrijk gezin, wier belangrijkste taak het is de rechterhand, zo al niet de vervangster van de moeder te zijn. Isabelle de Charrière is zich dus terdege bewust van de beperkingen waarmee een vrouw, die er - vaak op eigen kracht - in is geslaagd zichzelf een goede opleiding te bezorgen, wordt geconfronteerd als ze de vruchten van die opleiding wil plukken en met haar talenten naar buiten wil treden. Toch blijft Isabelle de Charrière van het belang van de opvoeding overtuigd. Ze geeft in haar correspondentie met evenveel enthousiasme opvoedkundige adviezen aan haar jonge vrouwelijke pupillen als aan haar neef en ze spoort alle drie met hetzelfde vuur, en bovendien vaak in dezelfde bewoordingen, tot studie aan.

Vergelijken we bijvoorbeeld de adviezen die ze aan Willem-René en Isabelle de Gélieu geeft, dan zijn er zeker verschillen aan te wijzen. Deze houden verband met de verschillen in afkomst, nationaliteit, leeftijd en eerdere scholing (die natuurlijk bepaald is door het geslacht van de betreffende leerlingen).
Isabelle de Charrière was vanaf de vroegste jeugd van Willem-René geïnteresseerd in diens opvoeding. Dit blijkt uit de correspondentie. In 1785, wanneer Willem-René vier jaar is, geeft ze haar schoonzuster het advies zelf haar zoon in het Nederlands te onderwijzen en ’met onmiddellijke ingang de studie van het Latijn’ te beginnen. Kennis van het Frans is onmisbaar en het onderricht hierin moet, aldus de schrijfster, in eerste instantie gericht zijn op passieve beheersing, terwijl tegen de tijd van de adolescentie een verblijf in Frankrijk aan te bevelen is. Ook het rekenen moet zo vroeg mogelijk worden aangeleerd, geschiedenis echter pas veel later.²
In de latere brieven is de mogelijke loopbaan van de jonge man het belangrijkste onderwerp. Vanwege een zekere besluiteloosheid in zijn karakter werkt de tante verschillende mogelijkheden uit. Zij houdt bovendien rekening met de onzekerheden die verband houden met de politieke situatie van die tijd: immers, welke rol is er weggelegd voor een jonge aristocraat? Welke plaats kan hij innemen in een land waarin de opstand van de patriotten in 1787 de voorbode is van ingrijpende omwentelingen die in 1795 met de Franse Revolutie en het uitroepen van de Bataafse Republiek hun beslag krijgen? Isabelle de Charrière doet verschillende voorstellen voor de loopbaan van haar neef, elk voorzien van een aangepast studieprogramma.³
Minder is er bekend over de eerste scholing van Isabelle de Gélieu, de oudste dochter van Jonas de Gélieu, predikant in Colombier. Vrijwel zeker was zij geschoold in elementaire vaardigheden (lezen, schrijven, rekenen, aardrijkskunde), maar leergierig als ze was, nam ze daarmee geen genoegen en stond ze er als tienjarige op de lessen Latijn van haar broers te volgen. Het meisje kreeg de taal aanzienlijk sneller en veel beter onder de knie dan haar broers. Engels en Duits beheerste ze ook en dat ze deze kennis had opgedaan was meer aan haarzelf dan aan haar omgeving te danken. Willem-René, die haar regelmatig heeft ontmoet tijdens een verblijf bij zijn tante in 1799, trok dezelfde conclusie.⁴
Isabelle de Gélieu is zestien wanneer Madame de Charrière met haar begint te corresponderen, een correspondentie die zij zal voortzetten tot haar dood in 1805; de eerste brief dateert van 29 mei 1795. Op 31 maart 1796 vraagt de veertienjarige Willem-René zijn tante de briefwisseling met haar Nederlandse familie, die door de oorlog was onderbroken, weer op te vatten. Ook deze correspondentie zal duren tot 1805.
Ondanks verschillen in de persoonlijke sfeer is het opvallend hoeveel overeenkomsten er zijn in de raadgevingen van de briefschrijfster (ze geeft vergelijkbare adviezen in correspondenties met anderen over pedagogische onderwerpen). Zo zijn lezen, talenstudie en schrijfoefeningen de drie essentiële onderdelen van het programma dat de briefschrijfster bij al haar leerlingen, jongens en meisjes, aanbeveelt.
Het leesprogramma is klassiek, zelfs traditioneel, maar ze maakt geen onderscheid tussen de literatuur die een man of een vrouw zou moeten lezen: onder de Latijnse schrijvers bevinden zich Plutarchus, Vergilius, Sallustius, Cicero en Livius. Isabelle de Charrière laat de kans niet voorbijgaan haar neef een voorbeeld te laten nemen aan de andere Isabelle, die al verder is gevorderd. Dan zijn er de grote Franse klassieken uit de XVIIIe eeuw: Racine, Molière, Corneille, La Fontaine, Madame de Sévigné, Madame de Maintenon, Boileau, wiens Art poétique Willem-René uit zijn hoofd moet leren. Tenslotte verwijst zij naar theoretische literatuur, zoals het handboek van Batteux (Le Cours de Belles-Lettres, in 1777 heruitgegeven onder de titel Principes de littérature) en vanaf 1799 Le Cours de littérature ancienne et moderne van La Harpe. Romans zijn zeer bescheiden vertegenwoordigd in het leesprogramma: Isabelle de Charrière is het niet eens met de opvatting van Rousseau dat de roman (het favoriete genre van de vrouw) beter bij vrouwen past dan ’filosofische werken’ en zij is niet van mening dat de vrouw gemakkelijker kennis verwerft met behulp van romans. Zij prefereert voor de vrouw geschiedenisboeken. Willem-René en Isabelle de Gélieu krijgen dezelfde auteurs aangeraden. In feite is lezen net zo min als kennis aan sekse gebonden. Van belang is de wijze waarop iemand leest en het intellectuele en morele profijt dat iemand van het lezen kan hebben hangt niet af van zijn of haar geslacht.
De talenstudie neemt een vooraanstaande plaats in binnen de programma’s: Latijn, de moedertaal, vreemde talen. Dit standpunt is zowel in de romans als in de correspondentie van Isabelle de Charrière terug te vinden. In Frankrijk nam de studie van het Latijn in het traditionele onderwijs voor jongens een belangrijke plaats in, ondanks de kritiek van moderne opvoeders die de tijd en inspanning die aan dit vak moesten worden besteed, ten koste vonden gaan van meer moderne wetenschappen en van de moedertaal. In de Verenigde Republiek geeft de naam voor de school die kin- [p. 26] deren uit de betere standen voorbereidde op universitair onderwijs, de Latijnse school, al aan hoe groot het belang was dat men aan de studie van deze taal hechtte. Voor de aristocratie, waar het onderricht geschiedde onder leiding van een huisleraar, maakte het Latijn deel uit van het gewone leerprogramma. Sommige uitspraken van Isabelle de Charrière zijn tamelijk conventioneel, zoals wanneer zij beweert dat voor jongens kennis van het Latijn ’een noodzaak’⁵ is, of dat ’het Latijn bijna onontbeerlijk is voor perfectionering van het Frans’.⁶ Soms zijn haar uitspraken zelfs elitair: het Latijn moet je beheersen ’al was het alleen maar omdat het zo hoort, zoals je hemd wit hoort te zijn en niet blauw of bruin’.⁷
Zij maakt echter niet het traditionele onderscheid dat jongens Latijn moeten leren terwijl meisjes zich tevreden moeten stellen met de moedertaal. Ronduit bewonderend is ze voor Isabelle de Gélieu’s beheersing van het Latijn, en ze betreurt het dat de vele huishoudelijk taken waarmee het meisje wordt overladen haar afhouden van haar ware roeping: die van een erudiet geleerde. Meisjes kunnen, moeten Latijn leren als ze aanleg hebben; jongens en meisjes moeten de kennis van hun moedertaal ontwikkelen.
Haar schoonzuster geeft ze het volgende advies voor Willem-René, die dan nog maar vier jaar is:

Wanneer haar neef ouder is, wijst ze hem opnieuw nadrukkelijk op de noodzaak zijn moedertaal goed te beheersen.Het lezen van Nederlandse geschiedschrijvers, het vertalen van Franse teksten in het Nederlands zijn eveneens bedoeld om de kennis van het Nederlands te verbeteren. Vergelijkbare adviezen geeft ze aan haar Franstalige leerlingen, Henriette L’Hardy en Isabelle de Gélieu. Zij moeten hun Frans, waarin het dialect van Neuchâtel en germanismen doorklinken, verfijnen en bijschaven.
In geen van de gevallen mag de studie van het Latijn ten koste gaan van de moedertaal. De studie van vreemde talen, weliswaar in de bagage van iedere ontwikkelde man of vrouw onmisbaar geacht, mag evenmin de studie van de moedertaal nadelig beïnvloeden. Vanwege haar dubbele geografische binding (Nederland en Zwitserland) tilt Isabelle de Charrière zwaar aan de beheersing van vreemde talen en zij ruimt hiervoor veel plaats in haar programma’s in. Zij verbetert gedurende haar hele briefwisseling het Frans van haar neef met als argument dat hij het aan zijn stand is verplicht deze taal perfect te beheersen.
Hetzelfde programma voor de meisjes: de meisjesfiguren uit haar romans leren vreemde talen, haar vrouwelijke pupillen eveneens. Isabelle de Gélieu beheerste als gezegd Duits en Engels en samen met haar mentor vertaalde ze een roman van Elisabeth Inchbald, Nature and Art (1796). Een van haar andere leerlingen, Henriette L’Hardy, moet Duits leren in plaats van Italiaans, dat te makkelijk zou zijn voor een Franstalige. Van haar zijn Engelse thema’s bewaard gebleven die ze onder leiding van haar docente heeft gemaakt.
De voordelen die een dergelijke scholing in de sociale omgang met zich meebrengt zijn Madame de Charrière allerminst ontgaan: mooi taalgebruik, een elegante stijl, kennis van het Latijn en de vreemde talen zijn de privileges van een kleine elite die zich in de ogen van de briefschrijfster meer moet onderscheiden door capaciteiten dan door geboorte. Toch is dit niet het punt dat de ’lerares’ het meest ter harte gaat. Het belangrijkste vindt zij de intellectuele inspanning die iedereen, ongeacht zijn geslacht en milieu, moet leveren wanneer hij zich verdiept in een taal. Het maakt daarbij niet uit of het gaat om het Latijn, de moedertaal of een vreemde taal. Aan haar broer Vincent schrijft ze in 1792:

Zij verkondigt deze opvatting keer op keer tegenover haar leerlingen en onderstreept steeds weer het belang van oefening in schrijven die samengaat met talenstudie: het zich helder en elegant kunnen uitdrukken is daar zeker ook het doel, maar minstens zo belangrijk als de verworvenheid van de man of de vrouw van stand om zich elegant uit te drukken, is het vermogen precies en verfijnd zijn gedachten te kunnen formuleren en te streven naar een zo groot mogelijk harmonie tussen persoonlijkheid en uitdrukking. De stijloefening gaat zo samen met zelfanalyse. Henriette L’Hardy krijgt de suggestie haar memoires te schrijven, Isabelle de Gélieu schrijft onder begeleiding van Madame de Charrière een roman, Louise et Albert. Haar neeft stelt ze voor een stuk te schrijven over een belangrijke historische gebeurtenis in zijn land, de mislukte opstand van de patriotten in 1787.
In alledrie de gevallen worden dezelfde doelen nagestreefd: behalve om het verbeteren van de wijze van uitdrukken, gaat het vooral om de intellectuele inspanning die [p. 27] de vorming van een juist oordeel moet stimuleren en moet leiden tot een beter begrip van zichzelf, de ander en de wereld. De eisen voor ’vrouwelijke’ bezigheden (musiceren, tekenen, brieven schrijven, vertalen) zijn dezelfde als voor ’mannelijke’ (bestudering van de klassieke talen, het schrijven van historische werken): te weten toewijding, nauwgezetheid, plichtsbetrachting en doorzettingsvermogen. Sekseverschillen zijn daarbij niet van belang. Elke bezigheid heeft haar eigen intrinsieke waarde zolang men er zich helemaal en zelfs hartstochtelijk voor inzet, zodat men zich vaardigheden verwerft op professioneel niveau. In alle adviezen die Madame de Charrière over het schrijven geeft, is goed te zien dat zij zich er op toelegt haar leerlingen het ’schrijversvak’ bij te brengen: Benjamin Constant zal in dit opzicht haar meest getalenteerde leerling blijken. In feite heeft zij een afkeer van amateurisme, ’van alles een beetje, is het devies van nogal wat mensen, maar niet het mijne’,⁸ schrijft ze aan Willem-René, die ze charmant vindt, maar die in haar ogen te indolent is. Aan hem schrijft ze over de amateur bij uitstek, de hofaristocraat, die ze te kijk zet met de volgende aanhaling van Rousseau:

Opgemerkt dient te worden dat de talenten waarover de amateur van Rousseau dient te beschikken normaal gesproken dezelfde zijn als die van een vrouw van stand, dat wil zeggen een vrouw die zich in het maatschappelijk verkeer staande weet te houden, die weet te behagen, te schitteren zelfs, maar die geen enkele diepgang heeft, die zich bezighoudt met dat ’van alles een beetje’, waar Isabelle de Charrière zo’n afkeer van had.
Kennisoverdracht is slechts een van de doelen van de opvoeding; de andere zijn het vormen van mensen tot ontwikkelde, verstandige, bedachtzame en redelijke wezens. Op die manier wordt een bijdrage geleverd aan de ontplooiing van het individu, ongeacht zijn geslacht. Het is echter de vraag of het uiteindelijke doel van de opvoeding in maatschappelijk opzicht voor beide gelachten hetzelfde is.
In de roman Henriette et Richard is dit doel zeer duidelijk verschillend voor mannen en vrouwen. Richard gebruikt zijn talenten en vaardigheden bij het uitoefenen van maatschappelijke functies; Henriette staat eerst haar vader ten dienste en vervolgens haar echtgenoot.⁹ We zien hier de argumenten die door de opvoeders worden gebruikt om de opvoeding van de vrouw te rechtvaardigen - het succes dat de ideeën van Rousseau hadden, helpt mee deze inzichten in steeds bredere kring geaccepteerd te krijgen -: namelijk het vormen van goede echtgenotes en goede moeders. Het lot van de vrouw is slechts te definiëren binnen haar afhankelijkheidsrelatie ten opzichte van de man.
Onderschrijft Isabelle de Charrière deze visie? Afgaande op de rol van moeders als opvoedsters in haar romans, kunnen wij constateren dat het antwoord deels bevestigend luidt. Ook in haar correspondentie schrijft ze de jonge vrouwen, op wier opleiding ze toeziet, dat hun eigen scholing later van nut kan zijn bij het onderwijzen van hun kinderen. Veel meer nadruk legt de briefschrijfster echter op het belang van het ontwikkelen van de eigen talenten, de eigen voldoening en het eigen plezier wanneer men zichzelf kan zijn en niet hoeft te voldoen aan wat anderen verwachten. In die zin schrijft ze aan Isabelle de Gélieu:

Op een radicale verandering in de maatschappelijke rollen van mannen en vrouwen is Isabelle de Charrière niet uit. Voor de man ziet zij een functie in het openbare leven, de vrouw lijkt zij een rol in de privésfeer toe te dichten. Zij probeert haar neef te overtuigen van het belang van een goede opvoeding, omdat ze vurig hoopt dat hij zal behoren tot de nieuwe elite die zich zal inzetten voor een land dat zwaar heeft geleden onder de revoluties. Het meeslepende pleidooi in haar uitgebreide brief van 1799 laat zien dat in deze tekst de opvoeding wordt beschouwd als een manier om de aristocratie nieuw leven in te blazen en een elite te vormen die zijn rechtvaardiging niet in geboorte vindt, maar in intelligentie, vaardigheden, plichtsbetrachting en verantwoordelijkheidsgevoel.
De talenten van vrouwelijke hoofdpersonen in haar romans en van haar jonge vriendinnen worden voornamelijk ingezet in de privésfeer. Voor haar jonge vriendinnen sluit ze echter niet de mogelijkheid uit geld te verdienen met behulp van hun opvoeding en financiële onafhankelijkheid te verwerven door te werken als gouvernante of gezelschapsdame of, wanneer ze getrouwd zijn, als vertaalster of onderwijzeres, dan wel als journaliste of schrijfster. Opvallend is wel dat al deze beroepen uitgeoefend worden in de privésfeer (thuis of bij anderen) en al gaat Isabelle de Charrière niet voorbij aan het belang van financiële onafhankelijkheid, ze beschouwt die toch als minder belangrijk dan de geestelijke onafhankelijkheid van de vrouw, die verkregen kan worden door studie. Op die manier kan de vrouw een [p. 28] zekere ruimte voor zichzelf creëren in haar leven dat geen enkele bewegingsvrijheid kent. Isabelle de Charrière kwalificeert zichzelf aan het eind van haar leven als ’iemand zonder publieke roeping’,¹⁰ maar het is de vraag of dit haar diepste overtuiging weerspiegelt. Immers in de jaren die aan de Franse Revolutie voorafgingen, heeft zij zich wel degelijk in het openbaar gemanifesteerd. Zij heeft zich uitgesproken over politiek, een bij uitstek ’mannelijk’onderwerp: zij publiceerde een serie pamfletten, Observations et conjectures politiques (1788), die gewijd waren aan de politieke actualiteit in Nederland en Frankrijk. Ongetwijfeld is het dan ook haar persoonlijke ontgoocheling die in de eerder aangehaalde opmerking doorschemert. Zo spreekt zeker ook ontgoocheling uit haar woorden wanneer ze Isabelle de Gélieu aanraadt zich niet al te nadrukkelijk negatief op te stellen ten opzichte van huishoudelijke taken¹¹ of wanneer ze er expliciet op wijst hoe moeilijk het is voor een vrouw om carrière te maken in de letteren.¹² Zij twijfelt echter niet aan de vermogens van de vrouw om zich in dit opzicht te onderscheiden. In deze laatste woorden klinkt haar persoonlijke teleurstelling duidelijk door: tot het eind van haar leven heeft ze geprobeerd haar romans, opera’s en journalistiek werk uitgegeven te krijgen, waar zij nauwelijks in is geslaagd omdat ze de grootste moeite had om zich neer te leggen bij de voorwaarden van de uitgevers en de materiële consequenties van het schrijverschap.¹³ Ze erkent dit van zichzelf en wellicht hoopt ze met haar zelfkritiek haar jonge vriendinnen aan te moedigen hun lot in eigen hand te nemen en de stap te zetten van de privésfeer naar het openbare leven.
Overigens zijn er in haar romans en correspondentie bepaalde geluiden te beluisteren die suggereren dat de stereotiepe rolverdeling tussen man en vrouw minder vast ligt dan men zou kunnen denken: de Lettres écrites de Lausanne bevat een voorstel voor een nieuwe maatschappij, waarin de vrouw beslist over de overdracht van goederen en titels. Zo zou de vrouw een radicaal andere positie in de maatschappij krijgen.
In Henriette et Richard lijken de respectievelijke lotsbestemmingen duidelijk vast te liggen: Richard die een openbare functie bekleedt en Henriette die haar talenten inzet binnen de huiselijke kring. Het vervolg van de roman is echter in tegenspraak met dit beeld. We zien Henriette een zelfstandig leven leiden in het Parijs van tijdens de revolutie waar ze naar beste kunnen de zaken van haar vader behartigt, terwijl Richard, ver weg van de politieke onrust, zijn toevlucht heeft gezocht in het dorp Des Echelles.
In Sir Walter Finch et son fils William bestaat het opvoedkundige programma uit de onmisbare studieonderdelen voor een man van stand die voorbestemd is een maatschappelijke functie te vervullen. Wat is echter de uiteindelijke bedoeling van het dagboek van de vader dat voor zijn zoon bestemd is als deze meerderjarig wordt? De jongeman de fouten die zijn vader heeft gemaakt te laten vermijden, hem te helpen bij het vinden van de juiste vrouw met wie hij een gelukkig huwelijk zal hebben, dus hem voor te bereiden op het huwelijk. Een vrouwelijke lotsbestemming bij uitstek. De rol van de weduwnaar Walter die de zorg voor zijn zoon op zich neemt staat op één lijn met die van de moeder van Cécile in de Lettres écrites de Lausanne, waarin deze haar dochter met veel zorg voorbereidt op haar volwassenheid en het huwelijk.
In fictie is het misschien makkelijker zich enige vrijmoedigheid in visie te veroorloven, maar ook in de ’echte’ wereld van Isabelle de Charrière, die van haar correspondentie, lijkt het erop of de rolverdeling minder vastligt dan men geneigd is te denken. Isabelle de Gélieu wordt vaak ten voorbeeld gehouden aan Willem-René. Ook in haar eerdergenoemde brief met instructies over de opvoeding van Willem-René wordt een verschuiving in de stereotiepe rollen gesuggereerd: nadat ze de diverse mogelijkheden van een maatschappelijke carrière beschreven heeft, eindigt ze haar brief met een zeer persoonlijk beeld, dat van Willem-René als patriarch die zijn kinderen en kleinkinderen opvoedt: de briefschrijfster kruipt in de huid van de op te voeden persoon en deze projectie doet alle sekseverschillen wegvallen.
Ook al is het niet zo dat Madame de Charrière openlijk een radicale verandering eist of dat zij een nieuwe coherente theorie ontwikkelt, zij maakt duidelijk dat het vrouwelijke rolmodel à la Rousseau, dat wordt aangehangen door het overgrote deel van de revolutionairen, niet voor alle vrouwen bevredigend is en zeker niet voor hen wier intellectuele capaciteiten andere ambities rechtvaardigen. Zij geeft ook aan dat als de opvoeding mensen vormt van wie de intelligentie niet seksegebonden is, de man zich niet verlaagt als hij ’vrouwelijke’ taken op zich neemt, zoals Walter Finch dat doet en zoals ook haar neef zou kunnen doen. De ware gelijkheid kan misschien bereikt worden wanneer vrouwen tot dezelfde functies toegang hebben als mannen, maar evenzeer wanneer mannen vrouwelijke taken op zich nemen zonder daarbij het gevoel te hebben in hun waardigheid te worden aangetast.

Noten

1. Dit artikel is een verkorte versie van een Frans artikel dat is gepubliceerd in L’educazione dell’uomo e della donna nella cultura illuministica, Lionello Sozzi (éd.), Memorie della Accademia delle Scienze di Torino, Classe di Scienze Morali, Storiche e Filologiche, Serie V, volume 24, fasc. 3 (2000), p. 203-218. In alle gevallen wordt verwezen naar: Isabelle de Charrière, Œuvres complètes.
2. Brief van 21 februari 1785 (II, p. 459).
3. Brief aan haar schoonzuster Dorothea Henriette van Tuyll van Serooskerken-de Pagniet, 14 juni 1797 (V, p. 320).
4. Zie 25 september 1799 (V, p. 623).
5. Brief aan haar schoonzuster Dorothea, 17 maart 1797 (V, p. 296).
6. Brief aan Rosette Bosset-de Luze, 15 of 22 maart 1801 (VI, p. 337).
7. Brief aan Willem-René, 18 maart 1797 (V, p. 314). Zie voor dit ’elitaire denken’ van Isabelle de Charrière ook: Paul Pelckmans, ’Les sociabilités de la lecture’, in: Une Européenne: Isabelle de Charrière en son siècle, Actes du colloque de Neuchâtel, 11-13 november 1993, éd. Gilles Attinger, Hauterive, 1994, pp. 306-308.
8. Brief van 2 november 1797 (V, p. 368).
9. VIII, p. 301.
10. Brief aan Caroline de Sandoz-Rollin, 26 april 1800 (VI, p. 62).
11. Brief van 28 juni 1797 (V, p. 326).
12. Brief van 20 augustus 1800 (VI, p. 126).
13. Zie over dit onderwerp ook het artikel van Valérie Cossy, ’Isabelle de Charrière, Frances Burney et le métier d’écrivain’, in: Une Européenne, Isabelle de Charrière en son siècle, op.cit., pp. 125-140.

Madeleine van Strien-Chardonneau is verbonden aan de Opleiding Frans van de Universiteit van Leiden.

Vertaling: Marianne de Ree.

In: Lettre de Zuylen et du Pontet, no. 25 (2000), pp. 24-28.